Ο Έμπολα είναι ένα φρικτό παθογόνο. Ένας αιμορραγικός πυρετός, ικανός να προκαλέσει σοβαρή εσωτερική αιμορραγία: στις χειρότερες περιπτώσεις, οι άνθρωποι αιμορραγούν από τα μάτια, τη μύτη και αλλού καθώς τα ζωτικά τους όργανα κλείνουν. Τα πρώτα αναγνωρίσιμα κρούσματα σε ανθρώπους αναφέρθηκαν το 1976, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας στο Ζαΐρ (τώρα Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ή ΛΔΚ). Η επιδημία έλαβε χώρα στο χωριό Yambuku, στα βόρεια της χώρας, κοντά στον ποταμό Έμπολα, από όπου πήρε το όνομά του αυτή η νέα ασθένεια.

Έχοντας περάσει από την άγρια φύση στον άνθρωπο μέσω του κρέατος, ο Έμπολα θεωρείται ότι μεταφέρεται από νυχτερίδες. Η κυβέρνηση του Ζαΐρ απομόνωσε την περιοχή εν μέσω αυξανόμενου πανικού και η επιδημία περιορίστηκε σχετικά γρήγορα, αλλά το ποσοστό θνησιμότητας ήταν συγκλονιστικά υψηλό. Από τα 318 άτομα που επιβεβαιώθηκαν ότι έχουν μολυνθεί, 280 πέθαναν. Πρόκειται για ποσοστό θνησιμότητας 88%.

Τις επόμενες δεκαετίες, σποραδικά κρούσματα εμφανίστηκαν κυρίως στη νότια Αφρική, κυρίως στο Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και στη γειτονική Ουγκάντα. Κάθε φορά αναφέρονταν εκατοντάδες περιπτώσεις. Το χειρότερο ποσοστό θνησιμότητας, κατά τη διάρκεια εστίας στη ΛΔΚ το 2003, ήταν 90%.

Ωστόσο, το χειρότερο ξέσπασμα, μέχρι τότε, ήρθε το 2013 και το 2014. Αντί για τα αχανή εδάφη, καλυμμένα από ζούγκλα, της ΛΔΚ, αυτό συνέβη στις πολύ πιο πολυπληθείς χώρες της Δυτικής Αφρικής. Το ξέσπασμα πρωτοεντοπίστηκε σε ένα παιδί ενός έτους που ανέπτυξε τη μόλυνση και πέθανε στη Γουινέα. Από τη Γουινέα, εξαπλώθηκε στη Λιβερία και τη Σιέρα Λεόνε, με αποτέλεσμα να γίνει παγκόσμια είδηση.

Η αγία τριάδα των πανδημιών 

Η Gwendolen Eamer εργάστηκε για τη Διεθνή Ομοσπονδία του Ερυθρού Σταυρού τόσο στη Γουινέα όσο και στη Σιέρα Λεόνε κατά τη διάρκεια της επιδημίας, η οποία κατέληξε να σκοτώσει περισσότερους από 11.000 ανθρώπους. Ωστόσο, οι πληροφορίες που προέρχονταν από αυτά τα σποραδικά κρούσματα ήταν ζωτικής σημασίας. «Μάθαμε πολλά για το πώς να αντιμετωπίσουμε τους ανθρώπους, ότι ήταν σημαντικό να υπάρχει διαθεσιμότητα υποστηρικτικής φροντίδας, για τη σημασία της ενυδάτωσης ώστε να σταματήσουν να χάνουν υγρά».

Η Eamer λέει ότι το ξέσπασμα του Έμπολα έδειξε τη σημασία της «αγίας τριάδας» στην αποφυγή της πανδημίας – τον εντοπισμό, την απομόνωση και τη θεραπεία. Το πιο κρίσιμο απ’ όλα, σε πυκνοκατοικημένες περιοχές όπως εκείνες της Δυτικής Αφρικής, ήταν ο εξονυχιστικός εντοπισμός των επαφών.

«Είχε μεγάλη συμβολή την αντιμετώπιση του Έμπολα», λέει. «Αυτή η τεχνική δεν απαιτεί απαραίτητα ακριβή τεχνολογία, απαιτεί ωστόσο πολλές, πολλές ώρες έρευνας. Είναι ‘επιχειρησιακά βαρύ’, ωστόσο λειτουργεί», προσθέτει.

Η δυτική κλινική ιατρική έπρεπε επίσης να συγκρουστεί κάποιες φορές με τις τοπικές παραδόσεις, και η Eamer λέει ότι οι οργανισμοί έπρεπε να μάθουν πώς να γίνουν ευέλικτοι γύρω από αυτές.

Μία τέτοια περίπτωση ήταν η ταφή των θυμάτων του Έμπολα. Δεδομένου ότι τα πτώματα θα μπορούσαν ακόμη να μεταδώσουν την ασθένεια, έπρεπε να είναι αεροστεγώς κλεισμένα σε σάκους για να αποφευχθεί η μόλυνση. Αλλά τα τοπικά έθιμα θέλουν το πρόσωπο να είναι ορατό κατά την ταφή, διαφορετικά η ψυχή δεν θα είναι σε θέση να φύγει από το σώμα.

Σε ορισμένα μέρη, ήταν επίσης συνηθισμένο για τους πενθούντες συγγενείς να αγγίζουν το πρόσωπο του αποθανόντα αγαπημένου τους.

Μετά από συνομιλίες με τοπικούς ηγέτες, βρέθηκε μια λύση - μια τρύπα στους σάκους γύρω από το πρόσωπο, σύμφωνα με τις παραδοσιακές πρακτικές. «Δεν ήταν τέλειο αλλά ήταν αρκετά καλό», λέει η Eamer. «Έχει να κάνει με την ενεργητική ακρόαση, να ακούμε τι μας λέει ο άλλος και πώς μπορούμε να προσαρμοστούμε σε αυτό». Η καλή υποστήριξη από τις τοπικές κοινότητες έχει επιπτώσεις και πολύ μετά το τέλος της επιδημίας.

Οι υπηρεσίες υγείας έχουν βρει ότι οι τοπικές υποδομές - παραδοσιακοί θεραπευτές, ηγέτες της κοινότητας, αγρότες και εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας - είναι ένα απίστευτα ισχυρό εργαλείο για να διασφαλιστεί ότι τα τοπικά κρούσματα δεν θα γίνουν επιδημίες.

Κοιτάζοντας τα σημάδια

«Οι κοινότητες γνωρίζουν τι είναι φυσιολογικό για αυτούς», λέει. Ένας παράγοντας κινδύνου που συχνά προειδοποιεί για πιθανές εκδηλώσεις ασθενειών είναι μαζικές απώλειες ζώων. «Αν είστε από μια κοινότητα των Μασάι, γνωρίζετε ότι δεν είναι φυσιολογικό να πεθάνουν πέντε αγελάδες σε 24 ώρες».

Αυτό το σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της κοινότητας λειτουργεί πράγματι: εντόπισε το πρώτο κρούσμα Covid-19 στη Σομαλία πριν από μερικές εβδομάδες.

Ο Alexander Kumar, παγκόσμιος ιατρός υγείας με έδρα το King's College στο Λονδίνο, έζησε επίσης το ξέσπασμα του Έμπολα από πρώτο χέρι. Εργάστηκε σε μια κλινική θεραπείας στη Σιέρα Λεόνε κατά τη διάρκεια της επιδημίας, και είδε ασθενείς να πεθαίνουν μπροστά του.

«Ένας ειδικός στον Έμπολα πριν από 10 χρόνια ήταν κάποιος που είχε δει ίσως πέντε ή 10 κρούσματα», λέει.

«Δεν αποκαλώ τον εαυτό μου ειδικό, αλλά στη Δυτική Αφρική έβλεπα εκατοντάδες κρούσματα την εβδομάδα». 

Ένα από τα μαθήματα του Kumar είχε να κάνει με τον το πιο σοβαρό σύμπτωμα της ασθένειας: απώλεια αίματος.

«Αυτοί οι άνθρωποι δεν αιμορραγούσαν από τα μάτια ή τη μύτη τους, τα συμπτώματα ήταν περισσότερο σαν έμετος και διάρροια. Αλλά τα ποσοστά θανάτου ήταν τα ίδια».

Ανάγκη για επαφή

Το να εργάζεσαι φέροντας εξοπλισμό ατομικής προστασίας ήταν ζωτικής σημασίας για να αποφευχθεί η μόλυνση του ιατρικού προσωπικού.

Αλλά στο φλεγόμενο τροπικό κλίμα αυτό το δυσκίνητο πλαίσιο έκανε τη δουλειά τους ακόμη πιο δύσκολη. Είχε επίσης τεράστια ψυχολογική επίδραση σε όσους προσπαθούν να δώσουν φροντίδα στο τέλος της ζωής σε ετοιμοθάνατους ασθενείς.

«Δουλεύοντας με στολή κατά τη διάρκεια της κρίσης του Έμπολα, συνειδητοποιείς ότι αφαιρεί αυτή την ανθρώπινη πλευρά της ιατρικής», λέει ο Kumar.

«Ως φοιτητής ιατρικής διδάσκεσαι να βάζεις το χέρι σου στο σώμα του ασθενούς όταν μιλάς μαζί του. Δεν μπορείς να το κάνεις με τον ίδιο τρόπο όταν φοράς ολόσωμη προστατευτική στολή». 

Αυτός ο ίδιος αγώνας αναπαράγεται καθημερινά στο καθιστικό μας, καθώς βλέπουμε πλάνα νοσηλευτών και γιατρών που προσπαθούν να κρατήσουν τους ασθενείς με Covid-19 ζωντανούς, καλυμμένοι με προστατευτικό εξοπλισμό που καθιστά ακόμη πιο δύσκολη την ανθρώπινη σύνδεση.

Ο Kumar λέει ότι το ξέσπασμα του Έμπολα θα μπορούσε εύκολα να ήταν πολύ χειρότερο, αλλά αυτό που λειτούργησε ήταν η «πολιτική βούληση, η προσοχή από τα μέσα ενημέρωσης, η καινοτομία και έρευνα, η οποία έφερε εμβόλια και θεραπεία. Εάν ο Έμπολα εμφανιστεί ξανά, θα είμαστε σε θέση να τον εξαλείψουμε».

Κάθε πανδημία είναι μια τάξη. Κάθε ξέσπασμα διδάσκει ένα νέο μάθημα. Η τρέχουσα πανδημία κορωνοϊού είναι η πρώτη ευκαιρία για τους οργανισμούς υγείας να μελετήσουν πώς ολόκληρες χώρες προσαρμόζονται στην εκτεταμένη απομόνωση.

«Πέρασα εννέα μήνες σε απομόνωση στην Ανταρκτική και αυτό είναι ταυτόχρονα ένα από τα καλύτερα και από τα χειρότερα πράγματα που μπορείς να κάνεις», λέει ο Kumar.

Αφού συγκρατηθεί το αρχικό ξέσπασμα του κορωναϊού, η νέα πρόκληση ίσως αφορά τις συνέπειες της απομόνωσης, οι οποίες θα συνεχιστούν πολύ αργότερα αφότου η πανδημία αφαιρέσει και την τελευταία ανθρώπινη ζωή.